Калі я, беларуская бежанка, толькі-толькі прыехала ў Латвію і пачала знаёміцца з мясцовымі культурай, традыцыямі і святамі, мая сяброўка-латышка заўважыла: «Цікава, украінцы ходзяць у царкву, часцей у праваслаўную, і яны сапраўды вернікі. А вось беларусы неяк далёкія ад канонаў і абраднасці. І табе гэта не блізка, так?». Так.
25 сакавіка споўніцца 106 гадоў з таго дня, як была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка. Гэтую дату беларусы, якіх рассеяла па ўсім свеце пасля рэвалюцыі 2020 года, адзначаюць як свята. Але, шчыра кажучы, асабіста для мяне гэты дзень — зусім не падстава для радасці. Для мяне БНР — нерэалізаваная мара беларусаў аб сваёй дэмакратычнай краіне, прыгожая, але бездапаможная, нібы птушка без крылаў.
На мінулым тыдні мяне, беларускую ўцякачку, якая жыве ў Латвіі, уразіла трагедыя, якая здарылася ў Варшаве з маёй зямлячкай, 25-гадовай Лізай. Яна была жорстка згвалтаваная ў цэнтры горада 23-гадовым мясцовым жыхаром. На жаль, яе не ўдалося выратаваць, яна памерла ў бальніцы праз некалькі дзён. Мужчыну затрымалі. Сочачы за развіццём падзей, суперажываючы родным і блізкім дзяўчыны, я нават не заўважыла, як у Латвію прыйшла вясна. А убачыўшы на календары надыходзячую дату 8 сакавіка, у маёй роднай Беларусі афіцыйна святочную, зразумела, што зусім не думаю пра гэты дзень. Хоць з дзяцінства мяне выхоўвалі ў патрыярхальнай, і больш за тое — савецкай — культуры.
Я вельмі добра памятаю 24 лютага 2022 года: я журналіст і знаходжуся ў навінавай павестцы. Мы з калегамі з Украіны ўдзельнічалі ў Рызе ў адным з семінараў. І калі прагучала «пачалася поўнамаштабная вайна» — на нейкі момант у нашай прасторнай люднай зале наступіла звонкая цішыня. Вельмі выразна ў маёй галаве падзяліўся час тады на «да» і «пасля».
Зусім нядаўна ў Рызе адкрылася выстава «25 крокаў да Свабоды» беларускай мастачкі. Магчыма, нехта з вас, дарагія чытачы, пабываў там ці яшчэ толькі збіраецца — ласкава запрашаем, адкрыта да 26 лютага. І — трэба ж! — літаральна тады ж высветлілася, што мерч з «Коцікамі Свабоды» і старонка ў Інстаграме былі прызнаныя ў Беларусі «экстрэмісцкімі матэрыяламі».
Халодным зімовым вечарам я зайшла пагрэцца ў кавярню ў Ціхім цэнтры Рыгі. Да інтэрв’ю з маёй гераіняй заставалася яшчэ паўгадзіны. Яна, як і я, уцякачка, толькі я пра Беларусь пішу тэксты, а Вольга Якубоўская — карціны. Мы абедзве не цікавіліся палітыкай, а проста хацелі займацца творчасцю. А потым надышоў 2020 год.
Міжнародны дзень памяці ахвяр Халакосту адзначаецца 27 студзеня, у гадавіну вызвалення нацысцкага лагера знішчэння Аўшвіц-Біркенаў. Гэты дзень, заснаваны Генеральнай Асамблеяй ААН у 2005 годзе, закліканы ўшанаваць памяць яўрэйскіх ахвяр,забітых падчас Другой сусветнай вайны, а таксама людзей іншых нацыянальнасцей, чый лёс быў прадвызначаны нацызмам.
Я ўжо пісала пра тое, што, прыехаўшы ў Латвію, практычна адразу заўважыла падабенства нацыянальных характараў беларусаў і латышоў. І я не стамлюся гэта паўтараць, паколькі нашая гістарычная агульнасць шматгранная і абсалютна відавочная, а кажуць пра гэта мала. Нашы народы — вельмі самабытныя, і адным толькі геаграфічным суседствам наўрад ці можна гэта растлумачыць. Аднак доўгія дзесяцігоддзі, калі не стагоддзі, нам спрабавалі ўнушыць ідэю трыадзінства, нібыта беларусы і ўкраінцы «малодшыя браты» рускага «старэйшага брата», што вось гэта і ёсць адзіная сапраўдная этнічная і культурная супольнасць.
Напярэдадні Калядаў і Новага года я, як і многія, падводжу вынікі 2023-га і мару пра 2024-ты. І ўва мне ўзнімаецца пачуццё вялікай падзякі і да Латвіі, і да яе жыхароў, якія праявілі дабрыню, разуменне і дапамаглі мноству бежанцаў — спачатку, пасля рэвалюцыі 2020 года, з Беларусі, а затым, з 24 лютага 2022 года — з Украіны. І ўсім у маленькай гасціннай Латвіі хапіла месца і магчымасцей для спакойнага жыцця. А яшчэ — ведаеце што? — хочацца сказаць вялікі дзякуй вам, мае чытачы. Вы — мой сапраўдны скарб. Дзеля вас я ўсё гэта пішу.
Нам падавалася, што пасля распаду Савецкага Саюза скончылася і ўсё, што было з ім звязана. Засталіся ў мінулым і беднасць, і ўраўнілаўка, і хада строем, і вялікі магутны адзіны савецкі чалавек, і мова, на якой ён павінен гаварыць, і рэпрэсіі за іншадумства. А ў савецкую ідэалогію і так быццам бы ніхто і ніколі сур’ёзна не верыў. Аднак ідэя камунізму-сацыялізму савецкага разліву аказалася надзвычай жывучая.